کمبود آهن و کم خونی در دوران بارداری و راه حل

آکاایران: کمبود آهن اختلالات شدیدی را در رشد و متابولیسم بدن به وجود می آورد. «کم خونی» فقر آهن که در اثر کمبود آهن در منابع غذایی بروز می کند، شایع ترین بیماری است که به علت سوءتغذیه در فرد به وجود می آید و با علائمی مانند رنگ پریدگی، ضعف، سرگیجه، سردرد و بی اشتهایی همراه است. نیاز بدن به آهن در مراحل مختلف زندگی متفاوت است. زنان نیاز بیشتری به آهن در دوران بلوغ دارند و پس از سیکل ماهیانه این نیاز بیشتر می شود.

دوران بارداری یکی از مراحل مهمی است که به دلیل افزایش حجم خون زن باردار و نیاز جنین برای ساخت سلول های خونی، بدن به آهن بیشتری احتیاج پیدا می کند که امکان تأمین نشدن آن در تغذیه مادر وجود دارد. بنابراین برخی از پزشکان مصرف مکمل آهن به زنان باردار را توصیه می کنند. این مسئله باعث شده که امروزه با رواج انواع مختلف مکمل های غذایی که حاوی ویتامین ها، آهن و املاح هستند، مواجه شویم ولی آیا مصرف آنها در بارداری لازم است؟

● بارداری، کم خونی و آهن

کم خونی، یک مشکل عمومی در زنان باردار است که اگر مهار نشود می تواند به زایمان پیش از موعد و تولید نوزادانی با وزن کم منجر شود، بنابراین برای مقابله با آن، مکمل آهن برای زنان باردار توسط پزشک تجویز می شود اما بسیاری از زنان علاوه بر مصرف قرص های آهن بصورت جداگانه، از مولتی ویتامین هایی که در ترکیب آنها آهن نیز وجود دارد استفاده می کنند که می تواند خطرناک باشد. اگرچه شواهد بی شماری وجود دارد که نشان می دهد مصرف مکمل آهن بطور قابل توجهی اثرات مثبت بر وضعیت زنان باردار هنگام زایمان و پس از آن دارد اما تحقیقات وسیع و بی شماری ارتباط سطح بالای آهن خون و افزایش عوارض بارداری را نیز نشان داده است. تجویز مکمل آهن برای زنان باردار در تمام دنیا یک قانون است که به دلیل نیاز جنین، جفت و افزایش حجم خون زن باردار لازم است در حالی که اگر زنی باردار نباشد، نیازهای بدن او می تواند با تغذیه مناسب برطرف شود.

● تغییرات حجم خون

حاملگی تغییرات فیزیولوژیک زیادی در خون بوجود می آورد که یکی از این تغییرات قابل توجه، افزایش حجم خون است که سبب کاهش غلظت خون می شود. با افزایش سریع تر حجم خون در سه ماهه دوم بارداری، میزان آهن خون کاهش قابل توجهی پیدا می کند که بصورت افتِ غلظت هموگلوبین تظاهر خواهد داشت. با توجه به این امر، کم خونی در زنان غیرباردار را بصورت هموگلوبین کمتر از گرم در دسی لیتر و در دوران بارداری به هموگلوبین کمتر از گرم در دسی لیتر، تعریف می کنند، بنابراین میزان هموگلوبین یاگرم در دسی لیتر در بارداری، طبیعی در نظر گرفته می شود و فرد را کم خون نمی گویند.

● افزایش نیاز بدن به آهن

زنان باردار در طول مدت بارداری خود نیاز قابل توجهی به آهن دارند بطوری که این نیاز برای حاملگی با یک جنین حدود یک گرم است. لذا برای زنان بارداری که کمتر در معرض کمبودهای تغذیه ای قرار دارند، برای پیشگیری از فقر آهن روزانه تا میلیگرم مکمل آهن تجویز می شود. از آنجاکه نیاز بدن به آهن در چهار ماه اول بارداری کم است، مصرف آن در این مدت لزومی ندارد و حتی مصرف نکردن آهن در ابتدای بارداری، از تهوع و استفراغ شدید که در این دوران شایع است جلوگیری می کند زیرا یکی از عوارض مصرف آهن، تهوع و استفراغ است.

● عوارض مصرف زیاد مکمل آهن

مکمل های غذایی در برخی موارد می توانند کمک زیادی به برطرف کردن کمبودهای تغذیه ای افراد کنند ولی نکته مهمی که در مورد آنها باید رعایت شود آن است که نحوه مصرف آنها باید با تجویز پزشک و دستور وی باشد. زیرا استفاده طولانی مدت و نابجا از آنها می تواند عوارض زیادی برجای بگذارد. بدن به اندازه نیاز خود آهن را جذب می کند و مازاد آن دفع می شود اما در برخی موارد ممکن است آهن بیش از اندازه لازم در بدن ذخیره شود که به آن «هموکروماتوز» می گویند که نوعی مسمومیت است و می تواند کبد، قلب، لوزالمعده و اندام های دیگر بدن را درگیر کند.

شایع ترین موارد آن ارثی است که معمولا پس از تجمع گرم آهن در بدن، علائمی مانند استفراغ، درد شکم، اسهال خونی، شوک، خواب آلودگی و تنگی نفس را بوجود می آید. البته این عارضه با خوردن روزی یک عدد قرص آهن به مدت چند ماه بوجود نمی آید بخصوص اینکه اکثر کودکان و دختران با کمبود آهن مواجه هستند ولی در مورد استفاده از قرص هایی با آهن زیاد و در مدت طولانی این عارضه مشاهده شده و چون درصد زیادی از آن جذب می شود، میزان تجمع آن افزایش پیدا کرده و باعث مسمومیت می شود. همچنین با توجه به اینکه مصرف زیاد آهن در دوران بارداری می تواند عوارض جانبی زیادی داشته باشد پژوهش هایی در این باره انجام شده است.

بررسی زنان در دوران بارداری نشان داده که مصرف قرص آهن توسط زنانی که کم خونی ندارند، باعث می شود عوارضی از قبیل زایمان زودتر از موعد، وزن کم هنگام تولد، کوچکی جنین برای سن بارداری، مشکلات تنفسی، مرده زایی و مرگ هنگام زایمان در آنها بیشتر شود. همچنین مصرف مکمل آهن در بارداری در صورت نیاز نداشتن بدن، باعث افزایش غلظت خون شده که به گردش خون رحمی، جفتی صدمه می زند و خونرسانی را مختل کرده و عواقب نامطلوبی برای بارداری دارد. بنابر یافته های پژوهش انجام شده، تجویز مکمل آهن به زنان بارداری که کم خون نیستند نه تنها اثر مثبتی ندارد بلکه در مواردی آنان را در معرض عوارض ناگواری قرار می دهد.

از دیگر عوارض مصرف زیاد آهن در بارداری به احتمال بروز دیابت در این دوران است. دیگراینکه دریافت آهن اضافه توسط بدن، باعث افزایش اندازه سلول های قرمز خون می شود که در نتیجه آن، سلول های خونی بزرگ شده نمی توانند در گردش های خونی ظریف شرکت کنند بنابراین اکسیژن رسانی به این مناطق مختل می شود و ممکن است به جنین صدمه وارد شود. از طرفی هر دارویی باید در یک نقطه از بدن متابولیزه شده و بسوزد، آهن نیز در کبد متابولیزه می شود و وقتی میزان آن افزایش یابد، کبد تحت فشار قرار گرفته و صدمه می بیند.