خیر و شرش با من گره خورده
امام ساجدان على بن الحسین(ع) در رساله جامع حقوقى خود، که سند پرافتخار و
گرانسنگ معارف ناب شیعى است، به بیان حقوق مختلفى که بر عهده فرد مسلمان
است، مىپردازد. آن بزرگوار حقوق فرزندان و خردسالان را در کانون توجه خویش
قرار داده، والدین را با مسؤولیتخطیرشان آشنا مىسازد.
حساسیت و ظرافت موضوع، امام ساجدان را بر آن داشت تا در منشور حقوقىاش دو بخش را، با عنوانهاى «حق الولد» و «حق الصغیر»، به حقوق فرزندان و خردسالان اختصاص داده، راهنماى تربیتى والدین باشد و شیوههاى مطمئن و ره توشههاى تربیتى ماندگار را فرا روى آنان قرار دهد. این مقاله بر آن است تا، ضمن نقل متن کلام نورانى امام(ع) در دو بخش «حق الوالد» و «حق خردسال»، در حد بضاعت نگارنده به توضیح و تبیین آن بپردازد.
بخش اول: حق فرزند
«واما حق الولدک فتعلم انه منک ومضاف الیک فى عاجل الدنیا بخیره وشره و....»
این سخن حاوى نکات مهم تربیتى است که به برخى از آنها اشاره مىشود:
1 - فرزند، پاره تن انسان
امام سجاد(ع) در این بخش از سخنانش فرزند را جزئى از وجود انسان و پاره تن او مىخواند. بدیهى است که انسان، بطور فطرى، خود و اشیا و امور وابسته به خود را دوست دارد، در راه نگهدارىاش فداکارى مىکند و در مسیر رشد و تعالىاش مىکوشد. این حقیقت که فرزند وابسته به انسان جزئى از وجود اوست، مسؤولیتسنگین والدین و لزوم عنایت پیوسته به تربیت و رشد فرزندان را یادآورى مىکند.
2 - فرزندان مایه افتخار یا ذلت والدین
کودکان پاک و معصومند و سرزمین وجودشان آماده افشاندن هر بذرى است. والدین مىتوانند باغبانانى دلسوز و با تدبیر باشند و دشتحاصلخیز وجود فرزندانشان را به باغستانى سرسبز و بارور تبدیل کنند یا در شمار کشاورزان ناآگاه و بىتجربه جاى گرفته، در سرزمین وجود فرزندانشان خارهاى آزاردهنده کشت کنند. البته ثمره تلخ و شیرین فرزندان، سرانجام به والدین مىرسد. اگر فرزندان نیک باشند، مایه نیکنامى و افتخار والدین مىشوند و اگر درست تربیت نشوند، مایه خوارى و بدنامى آنان خواهند بود. آرى، چه بسیار والدینى که سالها پیش بدرود حیات گفتند، ولى به سبب فرزندان و یادگاران صالح و شایسته، همچنان نامشان زنده و یادشان گرامى است و نداى «خدایش بیامرزد» مؤمنان هدیه روحشان است. در مقابل گروهى از والدین، به خاطر فرزندان زشت کردارشان مورد خشم و نفرت دیگران قرار گرفتهاند و نفرین مردم پیوسته بدرقه راهشان. بدین جهت امام(ع) در آغاز سخنش مىفرماید: «فرزند انسان جزئى از وجود اوست و خیر و شرش با وى گره خورده است.» این هشدارى به والدین است که اگر براى تربیت فرزندانشان اهمیت قایل نیستند و اگر آینده فرزندانشان را نمىخواهند، دست کم به نیک نامى خویش بیندیشند.
آنها، پیش از آنکه مسؤول تامین سلامت جسمانى و تامین معیشت فرزندان باشند، مسؤولیت تامین سلامت اخلاقى و اعتقادى و عملى آنها را بر عهده دارند.
3 - مسؤولیت والدین
فرزندان ودیعههاى الهى و از بزرگترین نعمتهاى پروردگارند. آنان صفابخش لحظههاى زندگى و مایه طراوت، شادابى و آرامش کانون خانوادهاند. والدین در برابر این ودیعهها و نعمتهاى الهى باید هم سپاسگزار باشند و هم احساس مسؤولیت کنند. شکر نعمت فرزند، درست انجام دادن وظیفه بزرگ و سنگین تربیت است. آنها خواسته یا ناخواسته این مسؤولیتبزرگ را بر دوش دارند و ضرورى است که، ضمن باور کردن این مسؤولیت و اهمیت والایش، جهت انجام دادن درست آن، خود را به ابزار لازم مجهز کنند و با استعانت از خداى منان و عزمى راسخ آن را به انجام رسانند.
4 - محورهاى مسؤولیت
در کلام نورانى امام(ع)، والدین نه تنها مسؤول تربیت فرزندانشان شمرده شدهاند، بلکه محورهاى مسؤولیت آنان نیز مشخص شده است. این محورها عبارت است از: 1 - ادب نیکو; 2 - خداشناسى; 3 - اطاعتخداوند
والدین باید در این سه محور (اخلاق، اعتقادات و پیروى عملى ) انجام وظیفه کنند. مسؤولیت آنان تنها تامین غذا، مسکن و بهداشت جسمانى نیست.
5 - شیوه ایفاى مسؤولیت
به نظر مىرسد که دو کلمه «فیک و فى نفسه» در کلام حضرت به روش اجراى مسؤولیت والدین اشاره مىکند. بدین بیان که «فیک» به بعد الگوى عملى والدین و «فى نفسه» به تلاش خود فرزند اشاره دارد که البته آن هم در سایه هدایت و کمک والدین به دست مىآید. شیوه الگویى از مؤثرترین و کارآمدترین شیوههاى تربیت است و ائمه اطهار: اغلب در تربیت فرزندانشان از این شیوه بهره مىبردند; یعنى خود الگویى کامل براى فرزندان بودند و با عمل و رفتار خویش آنها را تربیت مىکردند. البته، در کنار پدید آوردن الگوى عملى، باید زمینه را فراهم ساخت تا فرزند، خود نیز تلاش کند; در پى سعادت خویش برآید; در مسیر تربیت گام بردارد و پیوسته به حمایت والدین وابسته نباشد. در این مرحله، وظیفه والدین هدایت، نظارت و بستر سازى براى تعلیم و تربیتخودجوش است.
6 - پاداش و کیفر مسؤولیت
مسؤولیت داشتن آثارى دارد. اگر والدین مسؤولیتخود را درست انجام دهند، شایسته پاداش الهى مىشوند; و اگر کوتاهى کنند، کیفر در انتظارشان خواهد بود.
7 - نمایاندن آثار اعمال نیک به فرزند
بزرگ جلوه دادن کار نیک فرزند و نشان دادن اثر اعمال نیک کودک به او از اقدامات مؤثر تربیتى شمرده مىشود. بزرگ کردن کار خوب فرزند نوعى تشویق معنوى است، سبب ایجاد و تقویت انگیزه مىشود و او را براى انجام دادن کارهاى بزرگتر و بهتر آماده مىسازد. والدین نباید از کنار کار خوب فرزند، هر چند در نظر آنان کوچک و ناچیز باشد، با بىتوجهى بگذرند; بلکه بجاست آنان را به خاطر کار خوب تشویق کنند، کردارشان را زینت دهند و بزرگ بنمایانند. افزون بر این، شایسته است آثار کارهاى خوب فرزندانشان را براى آنان ترسیم کنند و به زیبایى نمایش دهند; چرا که آنان، با دیدن آثار اعمالشان، اعتماد به نفس بیشتر مىیابند و خود را براى انجام دادن کارهاى بزرگتر توانا مىبینند.
بزرگ کردن کار خوب فرزند نوعى تشویق معنوى است، سبب ایجاد و تقویت انگیزه مىشود و او را براى انجام دادن کارهاى بزرگتر و بهتر آماده مىسازد.
8 - نظارت بر رفتار فرزند
بىتفاوتى و غفلت از رشد و هدایت فرزند در زندگى آثارى جبران ناپذیر دارد. فرزند انسان نونهالى است که به باغبانى دلسوز و با درایت نیازمند است تا از او مراقبت کند; بویژه امروز که در اثر تهاجم فرهنگى زمینههاى انحراف نوجوانان و جوانان آمادهتر است. در این موقعیت، نظارت و مراقبت از فرزندان ضرورت مضاعف یافته، مسؤولیتسنگینتر مىشود و انجام دادن وظیفه تلاش بیشتر مىجوید.
9 - بهرهگیرى از استعدادهاى فرزند در تربیت
انسان اشرف مخلوقات است و استعداد رسیدن به رفیعترین قلههاى انسانیت را دارد. خداوند استعدادهایى در وجود انسان به ودیعه گذاشت تا در پرتو پرورش صحیح شکوفا شود. علاوه بر استعدادهاى فطرى و مشترک، که در همه انسانها وجود دارد، هر فرد نیز از تواناییهایى ویژه برخوردار است که ضرورى است در پرتو دقت و نظارت والدین و معلمان و مربیان بخوبى شناسایى و حمایتشود تا به رشد و شکوفایى برسد.
10 - استمداد از پروردگار در تربیت
تربیت آسان نیست، بلکه ظریف، دقیق و پیچیده است. انسان ماشین نیست تا به سادگى راهاندازى شود. علم بشر، با همه پیشرفتى که دارد، هنوز در شناخت رموز ابعاد وجودى انسان توفیق کامل نیافته است. بنابراین، در امر ظریف تربیت، همراه با تلاش خستگى ناپذیر و پیوسته، هماره باید از آفریدگار یارى خواست.
در مقاله بعد به بخش دوم این بحث در باب خردسالان خواهیم پرداخت.
نویسنده: على همتبنارى
خبرگزاری - فارس