آکاایران: شاید این سوال پیش بیاید که تفکر نقادانه در کودکان چگونه است؟ واقعیت آن است که بر اساس مطالعات علمی در دنیای پیچیده امروز کودکان برای دستیابی به موفقیت و شادکامی نیازمند مهارت هایی هستند که یکی از آنها تفکر انتقادی است.
"این چیه بابا؟"؛ "اون چرا اونجوریه مامان؟". پرسش و پرسیدن در کودکان برای تمام پدر و مادرها پدیده‌ای آشنا است. امری که از سه سالگی آغاز می‌شود و گاه والدین را تا سرحد کلافگی می‌کشاند. کودکان برای شناخت دنیای پیرامون خود ناگزیر از پرسیدن و سوال کردن هستند و یکی از وظایف والدین پاسخ دادن به پرسش‌هایی است که گاهی انگار تمامی ندارند.
این پرسش‌ها و در پی پاسخ بودن نطفه روندی است که به تفکر انتقادی در انسان می‌انجامد. انسانِ پیشا مدرن برای تمام پرسش‌ها پاسخ هایی آماده و از پیش طراحی شده داشت که عمدتاً از افسانه‌های شفاهی یا مکتوب سرچشمه می‌گرفت. انسان مدرن اما با فروپاشی کلان روایت‌ها آن پاسخ های آماده و بسته بندی شده را از دست داده و برای زندگی در جامعه و تعامل با دیگران نیازمند حل مسائل ساده و پیچیده و درک روابطی است که روزانه با آنها دست و پنجه نرم می کند. به همین روال نیز باید بتواند برای پرسش های کودکان خود پاسخ هایی منطقی و منطبق با عقل ارائه دهد. این سرچشمه تفکر انتقادی در دوران ماست .
تفکر نقادانه چیست؟
به مجموعه ای از مهارت های ذهنی که در تصمیم گیری نقش چشمگیری ایفا می کنند، تفکر نقادانه می گویند. تفکر نقادانه در کودکان کمک شایانی در راستای تجزیه، تحلیل، تصمیم گیری و استدلال می کند. مناسب ترین سن برای پرورش تفکر انتقادی، سنین کودکی می باشد. کودکی که تفکر انتقادی در ذهن او پرورش یافته است، قادر است در برابر موج تبلیغات رسانه بهترین تصمیم را اخذ نماید.
اهمیت پرورش تفکر نقادانه در کودکان
کودکان با دسترسی به شبکه های مجازی در معرض خطر هستند. عبور از موانع خطر در این حیطه نیازمند یک ابزار است که قادر باشد تبلیغات و محتوای شبکه ها را از جنبه صحیح و غلط بودن آن ها ارزیابی نماید.
تفکر نقادانه در کودکان باعث می شود تا فرد در مقابل اطلاعات دریافتی هوشیارانه عمل کند و از بروز رفتار نامعقول یا پیش داروی پرهیز کند.
وجود نقصانیت در تقویت مهارت تفکر انتقادی کودک، زمینه را برای مسمومیت ذهنی، تداخل آسیب و عدم پذیرش مشکلات فراهم می سازد. این قبیل کودکان همواره در طول زندگی در معرض شکست قرار دارند و از قابلیت ارزیابی مسائل و تصمیم گیری مناسب محروم هستند.
تلفیقی از تفکر انتقادی و تفکر خلاق، پیش نیازی برای دستیابی به مهارت های مختلف زندگی نظیر تصمیم گیری، روابط سازنده، حل مساله و ارتباط مؤثر به شمار می رود.
تفکر انتقادی به چه کارِ کودکان ما می‌آید؟
همچنین مطالعه مركز ملي اطلاعات زيست فناوري ایالات متحده در اين خصوص مي‌گويد: تفكر انتقادي نه تنها بر افزايش خلاقيت كودكان تاثير مي گذارند، بلكه مي تواند به توسعه ويژگي هايي نظير كنجكاوی، انعطاف پذيری و پويايی ذهن بینجامد. بر این اساس مهمترین کاربردهای تفکر انتقادی در زندگی کودکان به شرح زیر است:
- توانایی تشخیص پیشنهاد/اطلاعات سالم از پیشنهاد/اطلاعان ناسالم
- امکان تشخیص و ارزیابی اطلاعات اساسی برای یک تصمیم گیری
- توانایی تشخیص واقعیت ها و محدود نشدن به حدس و گمان
- امکان پیش بینی پیامدهای اعمال و رفتارهای خود قبل از انجام آن
روش های تقویت کننده تفکر نقادانه در کودکان
پرسش و پاسخ
اساس تفکر نقادانه، پرسش است. پرسشگری با توانمندی ذهنیت کودک همراه است و یادگیری را تسهیل می بخشد. پرسش هایی که با "کدام"، "چرا"، "چطور"، "چه" و "کجا" پرسیده می شوند، با تحریک حافظه، تفکر انتقادی را شکل می دهند.
در واقع، یکی از راه کار های مؤثر برای تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودک، پرسش و پاسخ است. در پرسش و پاسخ کودک به مسائلی می اندیشد و از شما جویای کمک می شود که در روال عادی به ذهنش خطور نمی کند. شما می توانید درباره موضوع های مختلف از کودک سوال کنید. سپس با راهنمایی های مناسب سعی کنید جواب درست را در ذهنیت کودک شکل دهید.
به طور مثال از او بپرسید: به نظر تو چرا عده ای از افراد دروغ می گویند؟
علاوه بر این، شما ملزم هستید کودک را به پرسش و پاسخ تشویق کنید. برای تحقق این هدف، سئوال هایی را از کودک بپرسید که جواب آن را می داند. در طی این روند، کودک گمان می کند پاسخ درست را خودش پیدا کرده است و فضای یادگیری برای ایده های او باز می گردد.
مشکلاتی در زندگی وجود دارند که بالا تر از حد تصور ما هستند. این مشکلات نیاز به وجود یک راه حل در ذهنیت را تقویت می کنند. بهتر است از کودک بخواهید تا توضیحات و راه حل های جایگزین را در نظر داشته باشد.
زمانی که یک فرد بتواند برای یک موضوع واحد راه حل های مختلفی را طراحی کند، در راستای حل مسائل تفکر منعطف تری خواهد داشت.
خیال پردازی
خیال پردازی یا رویا پردازی، نقش چشمگیری در تقویت تفکر نقادانه در کودک دارد. میان تقویت تفکر انتقادی و استدلال آوری از طریق تفکر رابطه مستقیمی وجود دارد. زمانی که کودک درباره امور مختلف فکر می کند، دلیل می آورد و استدلال می کند، زمینه برای رشد تفکر انتقادی میسر می گردد.
برای شکل گری خیال پردازی در کودک جویای رویاهای او شوید. به طور مثال از کودک بپرسید: « دوست داری چه کارهایی را انجام بدهی؟ چرا فکر می کنی انجام این کار برای تو لذت بخش خواهد بود؟»
ذهنیت کودک را با تعریف داستان های بی پایان به چالش بکشید
مناسب ترین روش در خصوص به چالش کشیدن ذهنیت کودک، تعریف داستان هایی با پایان مبهم است. کودک با گوش سپردن به این قبیل داستان ها به تحلیل محتوا می پردازد.
به طور مثال از کودک بپرسید: « به نظر تو اگر قهرمان داستان از خودگذشتگی نمی کرد، چه اتفاقی می افتاد؟»
بی شک داستان هایی که ذهنیت کودک را به چالیش می کشند در مقایسه با داستان هایی که یک نتیجه قابل انتظار دارند، بیشتر ذهن کودک را مشغول تجزیه و تحلیل محتوا می کنند.
به کودک فرصت تصمیم گیری و فکر کردن بدهید
تصمیم گیری به جای کودک امری ناشایستی است که فرصت رشد مهارت تفکر نقادی را از او سلب می کند. شما ملزم هستید برای تقویت این مهارت به کودک فرصت تصمیم گیری بدهید و در راستای تصمیم گیری اجازه فکر کردن را به او بدهید.
سپس جویای دلایل مبنی بر تصمیم شوید و زمینه را برای اجرا امری که کودک آن را درست تلقی می کند، مهیا کنید.
شما ملزم به راهنمایی کودک از طریق مطلع سازی هشدار و خطرات تهدید کننده هستید.
تشویق کودک به نوشتن انتخاب و دلایل بر روی کاغذ، سبب تقیت مهارت نوشتن و توانایی برقراری ارتباط می شود. علاوه بر این، با عمل نوشتن کودک در مقابل تصمیم گیری ها احساس مسئولیت می کند.
تحریک تفکر انتقادی با فکر کردن به راه حل مسائل
مسلما یک کودک برای آموزش درس های زندگی آمادگی مناسب را ندارد. بهترین عملکرد، آموزش روند ساده نتیجه گیری است. آموزش درس های زندگی به وسیله گفت و گو های رفت و برگشتی میسر می شود.
علاوه بر این، فکر کردن به راه حل های مختلف و اتخاذ نتیجه به صورت انتقادی کمک شایانی در تقویت تفکر نقادانه می کند. به طور مثال از کودک بپرسید: « اگر در حین بازی با گروه همسالان، یکی از دوستانت یک اسباب بازی را به سمت تو پرتاب کند، واکنش تو چیست؟"
احتمال می رود کودک در جواب به این سئوال بگوید منم یک اسباب بازی را به سمتش پرتاب می کنم یا یک بزرگتر را مطلع می سازم. سپس به مرور زمان یک تصمیم نهایی مبنی بر بهترین راه حل را انتخاب می کند.
در گام بعدی، ضرورت دارد تا پاسخ کودک را ارزیابی نمایید. برای این منظور در جواب به کودک بگویید: « اگر تو هم به مثابه ی دوستت رفتار غلط را تکرار کنی، احتمال ضربه زدن به او وجود دارد. بنظرت این رفتار مناسب است؟ »
پرهیز از حاکم سازی قاعده و قانون اصولی به صورت مکرر
بی شک پیروی از یک قوانین برای حفظ سلامت جسمانی کودک و گروه همسالان اهمیت دارد. با این حال پیروی بیش از حد از قاعده و قانون کودک رویه مناسبی برای رشد تفکر نقادانه به شمار نمی رود.
به عبارتی دیگر آموزش تفکر نقادانه به رعایت دستور العمل های مشخص نیاز دارد. اما بروز رفتار های تعصب آمیز همراه با اجبار، رفتاری نامناسب تلقی می شود. لذا زمانی که کودک می خواهد کاری را انجام دهد، از او علت کار را بپرسید.
به طور مثال زمانی که کودک خواستار انجام کاری می شود که با سلیقه شما جور نیست، مانع انجام کار نشوید. مطرح کردن باید و نباید در کودکان احساس سرکشی و لجاجت را در آن ها تقویت می کند.
بیان افکار به صورت واضح و بلند
با آموختن بیان افکار به صورت واضح، اعتماد به نفس کودک برای بیان عقاید مهیا می شود. علاوه بر این، زمانی که کودک به صورت بلند افکار و ایده های موجود در ذهن را به زبان می آورد، والدین می توانند از نحوه یادگیری و روش فکر کردن او مطلع شوند.
به آنها برای فکر کردن زمان بدهید
گرچه همیشه کار آسانی نیست ولی برای فکر کردن، زمان بیشتری به کودک بدهید. فرقی نمی‌کند که انجام کاری را به او واگذار کرده‌اید یا پرسشی از او پرسیده‌اید. قبل از اینکه دخالت کنید یا پاسخ دهید، به آرامی تا ۶۰ پیش خودتان بشمارید. این صبر شما به کودک فرصت کافی می‌دهد تا به خوبی در مورد کاری که می‌خواهد انجام دهد یا حرفی که می‌خواهد بزند فکر کند. شاید انتخاب درستی داشته باشد.
بلافاصله مشکلات او را حل نکنید
اگر هنوز کودک به نتیجه نرسیده است، فرصت بیشتری برای فکر کردن به او بدهید. تا ۱۲۰ و حتی بیشتر بشمارید. اینکه به او کمک نکنید می‌تواند چالش خوبی برایش باشد. برای کودکان کوچک‌تر، تشخیص نحوه صحیح بازی با یک اسباب‌بازی، چالش خوبی است و صبر شما در این چالش حتی مهارت‌های اجرایی کودک را هم پرورش می‌دهد. در مورد کودکان بزرگتر می‌توانید سوال‌هایی را بپرسید که پاسخ به آنها به تفکر انتقادی نیاز داشته باشد. البته برای اینکه به یافتن پاسخ امیدوار باشند، اطلاعات اندکی به آنها بدهید.
پرسش‌هایی را بپرسید که چند پاسخ دارند
والدین معمولا بلافاصله به پرسش‌های کودکان پاسخ می‌دهند. بهتر است برای پاسخ به کودکان از پرسش‌هایی استفاده کنید که آنها هم برای رسیدن به پاسخ فکر کنند. در این پرسش‌ها نظر او را بخواهید. او برای انجام کار مورد نظر چه ایده‌ای دارد یا بر اساس تفکر او دلیل اتفاق مورد نظر چه بوده است. حتی اگر پاسخ صحیح نداد به پاسخ او احترام بگذارید. می‌توانید با پرسیدن پرسش‌های مجدد او را راهنمایی کنید یا اینکه در قالب چند پرسش اطلاعاتی به او بدهید.
در فرضیه سازی به آنها کمک کنید
هنگام بازی، کودکان را در شرایطی قرار دهید که فرصتی برای فرضیه سازی پیدا کنند. این کار، تمرینی مفید برای پرورش مهارت تفکر انتقادی در کودکان است. از کودک بخواهید اتفاق بعدی در بازی را پیش‌بینی کند یا اینکه وقتی با او در انجام کاری مشارکت می‌کنید، قبل از پایان کار نتیجه را از او بپرسید.
آنها را تشویق کنید
وقتی به کودکان اجازه می‌دهید بیشتر و بهتر فکر کنند به پرورش خلاقیت آنها در مهارت حل مسئله کمک می‌کنید. می‌توانید با روش‌های مختلف، کودکان را به ایجاد گزینه‌های مختلف برای فکر کردن تشویق کنید. با پرسیدن، او را راهنمایی کنید یا در فکر کردن او را همراهی کنید.
سخن آخر
از نکات بالا که بگذریم، حتما برای والدین شرایطی پیش می‌آید که باید مداخله کنند. حتی در این موارد هم می‌توانید به کودک چیزهایی بیاموزید. از الگوی تفکر انتقادی در خودتان کمک بگیرید. همانطور که در حال تفکر هستید و تصمیم می‌گیرید، هر چه در ذهنتان مرور می‌کنید به زبان بیاورید. کودکان با مشاهده نحوه تفکرتان، از شما تفکر انتقادی را یاد می‌گیرد. باید صبور باشید. روش‌هایی که برای تقویت مهارت تفکر انتقادی استفاده می‌کنید در بلندمدت نتیجه می‌دهند.
موانع رشد تفکر نقادانه در کودکان
• عدم حمایت و تشویق کودک از جانب والدین
• عجله در تربیت فرزند خلاق
• آموزش مهارت ها به صورت جامع
• پیروی از تفکر تک بعدی