مشارکت کودک و نوجوان در خانه یکی از دغدغه‌های ذهنی اکثر والدین است. اینکه آیا کار کردن بچه‌ها در خانه لازم است، انجام امور مربوط به منزل چه فوایدی برای بچه‌ها دارد، کودکان از چه سنی باید در کارهای خانه مشارکت کنند، چه کارهایی مناسب چه سنی هستند و در کل وظایف فرزند در خانه چیست از سوالات والدین در این رابطه محسوب میشوند. تحقیقات نشان می‌دهند که مشارکت کودک و نوجوان در خانه به استقلال، سلامت و شاد زیستن آنها در بزرگسالی کمک زیادی می‌کند. به همین دلیل ما در این مقاله از مجموعه مقالات آکا, به اهمیت مشارکت کودک و نوجوان در خانه، سن مناسب و وظایف متناسب با آنها اشاره خواهیم کرد.
کار کودک در خانه باید متناسب با سن، توانایی و وقت او باشد. مثلاً از کودک 5 ساله نباید انتظار داشت ظرف بشوید یا غذا گرم کند. اما در این سن می‌تواند اسباب بازی‌های ریخته شده در اتاق را جمع کند، لباس‌های کثیف را در سبد بریزد و در جمع و جور کردن خانه در حد توانش کمک کند. کودکان کوچک‌تر معمولا مایل به انجام کارهای داخل خانه هستند.
آنها از انجام اینگونه کارها لذت می‌برند و احساس میکنند بزرگ شده‌اند زیرا پدر و مادرشان آنها را انجام می‌دهند. به کودکان بزرگتر باید کارهایی با مسئولیت بیشتر داده شود مانند تمیز کردن یا خشک کردن ظروف، جاروکشی و گردگیری، آب دادن گل‌ها یا رسیدگی به باغچه با نظارت پدر یا مادر. اما چنین کارهایی گاهی خواست کودکان بزرگتر یا نوجوان نیست و نمی‌خواهند آنها را انجام دهند. یکی از مهم‌ترین دلایل آن این است که با بزرگ شدن کودکان مسئولیت‌های آنها در رابطه با مدرسه به‌طور فزاینده افزایش می‌یابد. انجام تکالیف مدرسه معمولا وقت‌گیر است و با بالا رفتن سن بیشتر هم میشود. یک دانش‌آموز دوره راهنمایی گاهی حداقل 2 ساعت باید به‌طور روزانه به انجام تکالیف مدرسه بپردازد و حدود 6 ساعت هم در کلاس درس باشد.
اگر کودک به فعالیت‌های دیگر خارج از مدرسه مانند کلاس‌های خاص ورزشی، هنری یا علمی هم مشغول باشد زمان باقی مانده برای انجام کارهای خانه احتمالا بسیار کوتاه خواهد بود. در چنین شرایطی اضافه کردن کارهای دیگر بر دوش کودک او را یاغی یا حداقل مقاوم می‌سازد.
در اینجا مسئولیت والدین این است که کاری را که کودک در مدرسه یا پس از آن انجام می‌دهد، در نظر گرفته و برنامه انجام کارهای دیگر را بر اساس آن و به‌طور مناسب تنظیم کنند. وقتی کارهای مدرسه زیاد است می‌توان انجام کار خانه را به روزهای آخر هفته موکول کرد یا کار روزمره خیلی سبک طی ماه‌های مدرسه انجام داد و سپس در تابستان به‌طور جدی‌تر در کارهای خانه مشارکت کرد.
برنامه مشترک شبانه «جمع و جور» برای همه اعضای خانواده
برخی خانواده‌ها هر شب یک برنامه « جمع و جور » 10 یا 15 دقیقه‌ای برای همه اعضای خانواده ترتیب می‌دهند. که در این دقایق همه با هم به جمع و جورکردن خانه می‌پردازند، اسباب بازی‌ها سر جایشان گذاشته میشود، کتاب‌ها یا مجلات در محل خود قرار میگیرند، ترتیب ظرف‌ها داده میشود و آشپزخانه مرتب میشود و حتی گردگیری برخی اتاق‌ها یا اتاق‌نشیمن صورت می‌گیرد.
این مدت زمان کار مشترک در خانه باعث میشود کودکان در مدت زمان کوتاهی کار ساده‌ای انجام دهند و به مزایای انجام این کار دست یابند. ضمنا همه اعضای خانواده درگیر کار مشترک شده‌اند که علاوه بر افزایش صمیمیت، روح همکاری را در آنان تقویت می‌کند. پیامد چنین کاری برای پدر و مادر نیز برجسته است چرا که به این ترتیب و با کمک همه اعضای خانواده برخی از کارهای روزمره در فضایی گرم و صمیمانه انجام شده است.
نکته مهم در انجام کار خانه این است که والدین باید طبیعت و ماهیت زندگی با یکدیگر به عنوان یک خانواده را مورد تأکید قرار دهند. مفهوم ماهیت زندگی خانوادگی این است که همه به هم کمک میکنند، برخی کارها توسط یک یا دو نفر انجام میشود و گاهی یکی بیش از دیگری کار می‌کند اما هر کس براساس توانایی و برنامه زمان‌بندی خود در این کار گروهی مشارکت دارد.
انجام کار در خانه تنبیه کودک نیست
انجام کار در خانه تنبیه کودک نیست و نباید هم باشد بلکه ابزاری آموزشی است که کودک را در نهایت آماده می‌سازد تا روزی در آینده بتواند مراقبت از خود و انجام کارهای خود را برعهده گیرد.
اگر انجام کار به‌صورت یک وسیله تنبیهی در‌آید، انجام آن برای کودک فایده‌ای نخواهد داشت و به افزایش اعتماد به نفس و حس مسئولیت او کمکی نخواهد کرد.
افزایش مشارکت و موفقیت
ایجاد پیوند و یکپارچگی
زمانی که همه ی اعضای خانواده در انجام امور منزل بهم کمک می کنند و جوری کنار هم قرار میگیرند که به شکلی یکپارچه مسئولیت ها را پیش می برند، کودک با حضور در این جمع به خوبی اهمیت اتحاد را درک کرده و نقش خود را در این مسیر درمی یابند.
اینگونه آنها از جامعه ی کوچک خانواده چگونگی یکپارچگی را دریافته و به خود وارد جوامع بزرگتر می کند تا به وظایفی که در جوامع بزرگتر به او محول میشود بهتر عمل کند.
برای کودکان در خانه، تنوع کاری ایجاد کنید
از آنجا که هدف نهایی انجام کار در خانه افزایش توانایی کودک در آینده برای انجام کارهای متفاوت است بایستی انجام این کارها در خانه نیز از تنوع برخوردار باشد و نوجوانی که فقط ظرف می‌شوید ممکن است نتواند حتی آب جوش بیاورد.
این تنوع کاری از نظر روحی نیز برای کودک جالب است و چالش موجود در هر کار، به افزایش بیشتر اعتماد به نفس او کمک می‌کند. پس والدین باید تنوع کاری برای کودک ایجاد کنند و درصورت وجود فرزندان بیشتر، کارها را در یک دور گردشی بیندازند.
نکته نهایی این است که شما به‌عنوان والدین در انجام کارهای مختلف خانه باید الگوی کودکان خود باشید. اگر شما در مقابل کودک این کار را انجام ندهید مثلا کودکتان نبیند که شما تمیز کاری یا گردگیری می‌کنید یا غذا درست می‌کنید احتمالا او هم دلیلی نمی‌یابد تا انگیزه برای انجام آن کارها پیدا کند.
تقویت و آموزش غیرمستقیم مهارت های حرکتی
هنگام رسیدگی به کارهای خانه از قبیل جارو کردن زمین، تا کردن لباس یا پاک کردن سطوح، کودکان مهارت های هماهنگی را همزمان با حرکات دست و پا یاد می گیرند. کودکی که در انجام کارهای منزل به والدین خود کمک می کند، بدون آنکه بداند مهارت های مختلف مرتبط با هماهنگی اعضای بدن را در خود تقویت می کند.
درک ارزش زحمات والدین
وقتی تمام مسئولیت ها و کارها را برای فرزندانمان انجام می دهیم، ممکن است بسیاری از چیزها را بدیهی بدانند زیرا آنها ارزش تلاش و زمانی را که باید برای نظم دادن به همه چیز انجام دهد، نمی دانند پس همیشه تصور می کنند وقت و انرژی که والدین در انجم کارهای منزل صرف میکنند، مسئله ای عادی است اما زمانی که خود در جریان انجام این کارها قرار گرفته و متوجه اهمیت آن شوند، بیش از پیش متوجه و قدردان زحمات پدر و مادرشان خود میشوند.
نظم و انضباط
اگر به کودکان از همان ابتدا وظایفی مانند جمع کردن لباس و وسایل خود را محول نمایید، کودکان شما یاد می گیرد که چیزهای اطراف خود را مرتب نگه دارد و به این ترتیب نظم و انضباط را می آموزد و فردی نظم پذیر در بزرگسالی خواهد شد.
آموزش مهارت های زندگی
کارهایی مانند شستن لباس، تا کردن لباس، نظافت، آشپزی، جمع کردن وسایل و غیره، مهارت های اولیه زندگی را به کودکان آموزش می دهد. آنها را در معرض کارهایی قرار دهید که با سن شان مطابقت داشته باشد تا بتوانند کارهای اولیه را شروع کرده و با بزرگ شدن به کارهای بزرگتری برسند.
چه کاری مناسب چه سنی است؟
توجه داشته باشید کارهای خانه را متناسب با سن، روحیات و علایق کودک به او محول کنید تا به خاطر حجم سنگین کارها از انجام مسئولیت‌ها شانه خالی نکند.
برخی کارهای متناسب با سن کودکان عبارت است از:
سنین ۲ و۳ سال: جمع کردن اسباب بازی‌ها، ریختن لباس‌های کثیف در سبد، روی هم چیدن کتاب‌ها
سنین ۴ و ۵ سال: گردگیری با دستمال، کمک در پخت و پز، گذاشتن موادغذایی در جای مخصوص، آب دادن به گلدان
شاید با کمک گرفتن از کودک، کارهایتان حتی به کُندی پیش برود اما در عوض یک عادت خوب را در کودک نهادینه کرده و رفتارهای مثبت زیادی را به او یاد خواهید داد
سنین ۶ و ۷ سال: مرتب کردن لباس‌ها، تمیز کردن میز، جارو کردن اتاق، پهن کردن و جمع کردن میز یا سفره غذا
سنین ۸ و ۹ سال: کمک در آشپزی، شستن ظرف‌ها، آماده کردن صبحانه به تنهایی
سنین ۱۰ سال به بالا: اتو کردن، دوختن دکمه، درست کردن یک وعده غذایی ساده، تمیز کردن اجاق گاز
توجه داشته باشید که اینها کارهایی است که عموماً کودکان در این سنین می‌توانند انجام دهند اما همانطور که اشاره کردیم ملاک سن نیست و والدین باید توانایی جسمی برای انجام کارهای گفته شده را در کودکشان ببینند؛ ممکن است یک کودک ۳ ساله بتواند مانند کودک ۵ ساله در انجام کارهای خانه کمک کند و برعکس یک کودک ۵ ساله نتواند کارهای متناسب با سن کودک ۳ ساله را انجام دهد.
چند نکته مهم
- دقت کنید به هیچ عنوان کودکان را مجبور به انجام کاری نکنید بلکه با تشویق، انگیزه و هیجان انجام کارهای خانه را در او ایجاد نمایید.
- همزمان چند کار را به کودک محول نکنید زیرا این کار باعث سردرگمی و بی‌علاقگی کودک در انجام کارها میشود.
- دقیق برای کودک توضیح دهید که چه کاری انجام دهد. درک جمله اتاقت را تمیز کن برای کودک سخت است؛ بنابراین باید دقیقاً توضیح دهید که اسباب بازی‌هایت را جمع کن و شاید لازم باشد در انجام این کار به او کمک کنید.
- از کارِ کودک ایراد نگیرید و برای سرعت دادن به کارها به او استرس وارد نکنید. توقع نداشته باشید که او مانند بزرگسالان کار خانه را شسته و رُفته به شما تحویل دهد. شاید با کمک گرفتن از کودک، کارهایتان حتی به کُندی پیش برود اما در عوض یک عادت خوب را در کودک نهادینه کرده و رفتارهای مثبت زیادی را به او یاد خواهید داد.
- در حین انجام کارها تفریح و شادی داشته باشید مثلاً هنگام آشپزی، با کودک مسابقه بگذارید یا زمان آب دادن به گلدان، کمی آب بازی کنید.
- از کودک به خاطر کمک در کارهای خانه قدردانی کرده و به او بگویید که با کمک او کارهای شما سبک میشود و میتوانید به کارهای دیگرتان برسید؛ این مسئله باعث میشود تا کودک با دقت و انگیزه بیشتری در کارهای خانه به شما کمک کند.
- تفکیک جنسیتی قائل نشوید؛ نگویید پسر که در کارهای خانه کمک نمی‌کند! اتفاقاً یک سری از کارهای خانه مثل آشپزی را به فرزند پسرتان محول کنید زیرا این کار باعث میشود تا پسران از مسئولیت‌های خانه‌داری آگاه شده و در آینده کار خانه را وظیفه زن ندانند و یک سری کارهای بیرون مثل شستن ماشین و خرید(با حضور خودتان) را بر عهده دختر بگذارید تا در آینده استقلال پیدا کرده و متکی به کسی نباشد.